Σεπτέμβρης, αρχή του Φθινοπώρου

photo by Brigitte Tohm on unsplash

Πρώτος μήνας του Φθινοπώρου ο Σεπτέμβρης με διάρκεια 30 ημερών, οφείλει το όνομά του στη σειρά που είχε στο Ρωμαϊκό ημερολόγιο, στο οποίο κατείχε την έβδομη θέση (Σεπτέμβριος σημαίνει έβδομος, septem - σέπτεμ = επτά). Αργότερα στο Ρωμαϊκό ημερολόγιο προστέθηκαν ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος και έτσι ο Σεπτέμβρης βρέθηκε στην ένατη θέση, χωρίς όμως να αλλάξει το όνομά του.

Με καιρό ήπιο και ζεστό ο Σεπτέμβρης αντιπροσωπεύει το “μικρό καλοκαιράκι” και ας ανοίγουν τα σχολεία. Ο Ήλιος μπαίνει στο ισημερινό σημείο της τροχιάς του στις 22 και η φύση προετοιμάζεται σιγά σιγά για το Φθινόπωρο.

Από τις αρχές του 4ου αι. μ.Χ. ο Σεπτέμβριος καθιερώθηκε ως η αρχή του εκκλησιαστικού και του πολιτικού έτους, αφού η 1η Σεπτεμβρίου συνέπιπτε με την αρχή της ινδικτιώνος, που μέχρι σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία εξακολουθεί να γιορτάζει ως “αρχή της ινδικτίου” σύμφωνα με την Μαρίνα Δετοράκη (καθ. Βυζαντινής Φιλολογίας και Ελληνικής Παλαιογραφίας στο Πανεπιστημιο Κρήτης) που αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η λέξη ινδικτιών σημαίνει κατ’ αρχήν τον προσδιορισμό του ετήσιου ποσού που έπρεπε να καταβάλλουν οι Ρωμαίοι πολίτες ως φόρο. Συνεκδοχικά, πήρε τη σημασία της οικονομικής χρονιάς, και όταν οι φόροι ρυθμίζονταν με βάση μια περίοδο περισσοτέρων ετών, ινδικτιών ονομάστηκε το σύνολο αυτών των ετών… Κατέληξε έτσι να σημαίνει ένα θεσμοθετημένο κύκλο 15 ετών, συνεχώς επαναλαμβανόμενο (όπως η εβδομάδα ή ο μήνας), που χρησιμοποιήθηκε για τη χρονολόγηση πράξεων και γεγονότων… που τελικά παγιώθηκε ως το δημοφιλέστερο σύστημα χρονολόγησης για τους Βυζαντινούς, και η 1η Σεπτεμβρίου ως η αρχή του έτους τους».

Αυτός είναι ο λόγος που σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας η 31 Αυγούστου ονομάζεται “κλειδοχρονιά”, επειδή “κλειδώνει” τελειώνει με άλλα λόγια ο προηγούμενος χρόνος και ξεκινά την 1η Σεπτέμβρη ο καινούργιος “αρχιχρονιά”.

Λόγω της μεγάλης γιορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού στις 14 του μήνα, ο Σεπτέμβρης ονομάζεται και Σταυριάτης ή Σταυρίτης σύμφωνα με τον δρ Λαογραφίας κ. Γ. Αικατερινίδη: «Η μέρα της γιορτής αυτής σε πολλά μέρη αποτελεί χρονικό σταθμό στις τοπικές αγροτικές και ποιμενικές εργασίες και λαμβάνεται ως η αρχή ή το τέρμα για τις σχετικές συμβάσεις. Αλλά σταθμό αποτελούσε παλαιότερα και για τους ναυτικούς, οι οποίοι τότε σταματούσαν τα μακρινά ταξίδια με ιστιοφόρα, όπως συμβούλευε η παροιμία: “Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε”. Στις εκκλησίες μοιράζεται τη μέρα αυτή βασιλικός, εκκλησιαστική συνήθεια που πηγάζει από την παράδοση ότι στο μέρος όπου βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός είχε φυτρώσει το αρωματικό αυτό φυτό, που για το λόγο αυτό λέγεται και σταυρολούλουδο… Με το βασιλικό από την εκκλησία και με αγιασμό της ημέρας ετοιμάζεται το νέο προζύμι για όλη τη χρονιά».

Η πιο γνωστή ονομασία του Σεπτεμβρίου είναι “Τρυγομηνάς ή Τρυγητής” όπως χαρακτηριστικά γράφει η Αικατερίνη Πολυμέρου – Καμηλάκη διδάκτωρ Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών: «Την καθολική και πυρετώδη συμμετοχή της κοινότητας αποδίδει η παροιμιακή φράση “θέρος, τρύγος, πόλεμος”. Η συμμετοχή όλων των κατοίκων του οικισμού αναδείκνυε τον τρύγο σε ευχάριστη εργασία, που συχνά έπαιρνε το χαρακτήρα πανηγυριού… Η μεταφορά των σταφυλιών στο ληνό (πατητήρι, αργαστήρι, καρούτα, πατερό, τραπεζονιά, σκαφόνι κ.ά.) γίνεται με ζώα, με κάρα ή με μηχανικά μέσα, σήμερα πια στα πατητήρια. Το πατητήρι διαφέρει από περιοχή σε περιοχή ως προς το σχήμα και τη χωρητικότητα. Αλλού είναι κτιστή παραλληλεπίπεδη δεξαμενή με κλίση του δαπέδου προς την πλευρά απ’ όπου εξέρχεται ο μούστος, αλλού είναι ένας μεγάλος ξύλινος ή πλεχτός φορητός κάδος, που τοποθετείται κατά το πάτημα πάνω σε κτιστή δεξαμενή (υπολήνιο, αποδοχάρι, δοχειό κ.ά.), μέσα στην οποία ρέει ο μούστος. Το πάτημα των σταφυλιών γίνεται από τους “πατητάδες”. Το γλεύκος (μούστος, απόσταμα, βράσμα, λαγάρι, πρόσυρο κ.ά.) μεταφέρεται και αποθηκεύεται συνήθως σε μεγάλα βαρέλια, που έχουν πλυθεί με ειδικά αρωματικά φυτά (σχίνο, μυρτιά, δάφνη κ.ά.) κι έχουν απολυμανθεί με θειάφι ή έχουν ρετσινωθεί. Μέσα εκεί ο μούστος “βράζει”, ζυμώνεται και γίνεται κρασί».

Ο τρύγος των αμπελιών και η δημιουργία του κρασιού είναι μια πανάρχαια διαδικασία με τους αρχαίους Έλληνες να ασχολούνται με αυτό από το 1700 π. Χ. έχοντάς το ως βασικό συστατικό της διατροφής τους, ενώ η μυθολογία συνδέει το κρασί με το θεό Διόνυσο. Ένας μύθος αναφέρει πως πρώτος υποδέχτηκε το Διόνυσο στην Αττική ο Ικάριος και από αυτόν έμαθε την τέχνη του κρασιού. Μάλιστα στον τόπο που έγινε η πρώτη εκείνη συνάντηση φυτεύτηκε το πρώτο αμπέλι και η περιοχή ονομάστηκε Διόνυσος.

Στους χριστιανικούς χρόνους και στην Ορθόδοξη Εκκλησία το αμπέλι και το κρασί αποτελούν θεμελιώδη σημεία της πίστης. Στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο αναφέρεται: “ Ἐγώ εἰμι ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή, καὶ ὁ πατήρ μου ὁ γεωργός ἐστι. “ και το κρασί είναι το βασικό συστατικό της Θείας Κοινωνίας που μετατρέπεται σε Αίμα Χριστού.