Ιανουάριος, Πρωτοχρονιά, πρωτομηνιά!

Photo by Bruno Martins on Unsplash

Ο πρώτος μήνας του χρόνου και ο δεύτερος του χειμώνα σηματοδοτεί κάθε νέα αρχή με την Πρωτοχρονιά να γιορτάζεται σ’ ολόκληρο τον κόσμο με κάθε λαμπρότητα. Πέμπτος μήνας του χριστιανικού έτους, ονομαζόμενο και ενιαυτό ήταν ενδέκατος στη σειρά στο ρωμαϊκό ημερολόγιο.

Στο αρχαίο αττικό ημερολόγιο ο Ιανουάριος στο πρώτο του δεκαπενθήμερο αντιστοιχούσε με τον Ποσειδώνα και στο δεύτερο δεκαπενθήμερο με τον Γαμηλιώνα ενώ ήταν ο Σαββάθ των Εβραίων και ο Τωβί των Αιγυπτίων.

Πήρε το όνομά του από το θεό κάθε αρχής κατά τη ρωμαϊκή μυθολογία, τον Ιανό. Ο Ιανός ήταν ένας θεός με δύο μορφές που παριστάνεται άλλοτε με κλειδιά και άλλοτε με τριακόσιες ψήφους στο δεξί του χέρι και εξήντα πέντε στο αριστερό, που συμβόλιζαν τις μέρες του ενιαυτού σύμφωνα με τον κ. Ηλία Αναγνωστάκη Διευθυντή Ερευνών του Τομέα Βυζαντινών Ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Αξίζει να μάθουμε πως θεωρούσαν τον Ιανό, πατέρα του αιώνος και για το λόγο αυτό τον ονόμαζαν και «Αιωνάριο» ενώ είχαν οριστεί δώδεκα πρυτάνεις να τον υμνούν και στο ναό του υπήρχαν δώδεκα βωμοί όσοι και οι μήνες του χρόνου.

Για τους Ρωμαίους ο Ιανουάριος, στα πρώτα χρόνια της ιστορίας τους, δεν ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου. Πρώτος ήταν ο Μάρτιος και η 1η Μαρτίου ήταν η Πρωτοχρονιά τους. Όταν ο μυθικός βασιλιάς των Ρωμαίων Νούμας Πομπίλιος οργάνωσε το ημερολόγιο με βάση τον ήλιο, ο Ιανουάριος έγινε ο πρώτος μήνας του χρόνου. Πολλοί ήταν οι Ρωμαίοι που εξακολουθούσαν να γιορτάζουν την 1η του Μαρτίου θυμούμενοι την αρχική τους πρωτοχρονιά την οποία ονόμαζαν πλέον πάτριον.

Πολλά ονόματα έχει δώσει ο λαός μας στον Ιανουάριο με γνωστότερο το «Γενάρης» επειδή τότε γεννούν τα γιδοπρόβατα. Αλλού τον ονομάζουν και «Μεσοχειμώνα» επειδή είναι ο μεσαίος από τους τρεις μήνες του χειμώνα, ενώ ονομάζεται και «Γατόμηνας» επειδή τότε ζευγαρώνουν οι γάτες. Δεν λείπουν βέβαια και ονομασίες όπως «Μεγάλος μήνας» ή «Τρανός» ή «Μεγαλομηνάς», αφού εκτός από τη θέση του στο ημερολόγιο έχει διάρκεια μεγάλη, 31 ημέρες, σε αντίθεση με τον Φεβρουάριο που τον ακολουθεί.

Λέγεται πως ο Ιανουάριος έχει το πιο λαμπερό φεγγάρι αν θυμηθούμε και τη ρήση: «Του Γενάρη το φεγγάρι, παρά ώρα μέρα μοιάζει» ενώ πολλοί είναι εκείνοι που τον ονομάζουν «Γελαστό» λόγω των αλκυονίδων ημερών που είναι γλυκός ο καιρός και θυμίζει άνοιξη. Άλλοι, τον ονομάζουν «Κλαδευτή» επειδή είναι ο μήνας του κλαδέματος και «Κρυαρίτη» επειδή είναι ο κατ’ εξοχήν μήνας που κάνει κρύο.

Μια άλλη πολύ γνωστή ονομασία του Ιανουαρίου είναι «Καλαντάρης» γιατί λέγονται τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και όπως αναφέρει ο κ. Σπύρος Τραϊανός είναι ο μήνας των δώρων των Καλενδών, που κατά τη Βυζαντινή εποχή ήταν δώρα αντί για το 13ο μισθό που γνωρίζουμε στη σύγχρονη εποχή. Στην αρχή του χρόνου άρχιζε στο Βυζάντιο η θητεία των Υπάτων οι οποίοι σχημάτιζαν μια πομπή στους δρόμους και σκορπούσαν νομίσματα, τα οποία μάλιστα στην αρχή ήταν χρυσά και αργότερα (επί Ιουστινιανού) ασημένια. Αυτά, τα μάζευαν τα παιδιά κυρίως που πήγαιναν στα σπίτια συγγενών ή και φίλων να ευχηθούν. Από εκεί προέρχεται και το έθιμο των καλάντων που φθάνει ως τις μέρες μας και επεκτάθηκε σε όλες τις μέρες του Δωδεκαήμερου με αρχή την παραμονή των Χριστουγέννων.

Ο Ιανουάριος και η Πρωτοχρονιά είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με το «ποδαρικό» και τη βασιλόπιτα με ποικίλα έθιμα ανά περιοχή της Ελλάδας που αφορούν την καλοτυχία, την καλή σοδειά και την ευημερία του κάθε σπιτικού. Σε πολλά μέρη μάλιστα το τελετουργικό του ποδαρικού της Πρωτοχρονιάς έπαιρνε τη μορφή μαγικοδεισιδαιμονικής τελετουργίας σύμφωνα και με τον κ. Γ. Αικατερινίδη (δρ Λαογραφίας), που ευτυχώς σιγά – σιγά εξαλείφτηκαν.

Πολλές οι εορτές οι Ιανουαρίου με πρώτη τη γιορτή του Αγ. Βασιλείου και της Περιτομής του Χριστού, τα Άγια Θεοφάνια στις 6, του Αγ. Ιωάννη του Βαπτιστή στις 7, του Αγ. Αντωνίου στις 17, του Αγ. Αθανασίου στις 18, του Αγ. Γρηγορίου στις 25 και των Τριών Ιεραρχών στο τέλος του.